Dé kans om vakmensen aan te trekken

Het loonoffer

Werkgevers zoeken vanaf het begin van de coronacrisis naar middelen om de loonkosten te verlagen. Proefballonnen om dat onder meer via loonoffers te doen, werden door de vakbonden onmiddellijk en meedogenloos lekgeschoten. Mathijs Bouwman: ‘Een loonoffer? Theoretisch is het een interessante keuze, maar in Nederland past het niet in het systeem. Er is een stilzwijgende afspraak dat de lonen wél omhoog gaan, maar niet omlaag – net zoals rond de pensioenen ook impliciete afspraken gelden die aanpassing uiterst moeilijk maken. Het taboe op loondalingen wordt streng gehandhaafd door de vakbonden. En dus spreken de economen van het Centraal Planbureau in ieder rapport weer hun teleurstelling uit over het gebrek aan neerwaartse loonflexibiliteit.’

‘Het zit zo. In Nederland ontvang je als werknemer te weinig loon als je jong bent en teveel als je ouder bent. Nederland is met Frankrijk het enige land waarin het gemiddelde loon nooit daalt naarmate de leeftijd omhoog gaat. De dag voor je pensioen krijg je als werknemer je hoogste salaris ooit en de volgende dag ben je nul waard.’

‘Door dit systeem zien mensen loon als iets waarop men recht heeft, los van productiviteit. Het verband tussen productiviteit en lonen is uitsluitend te vinden op macroniveau. Productiviteit zit bijvoorbeeld wel in de macro-economische berekeningen van de loonruimte. Maar op sectoraal niveau en op bedrijfsniveau is er geen relatie tussen lonen, loonafspraken en productiviteit. Daarom is de relatie tussen een omzetdaling, zoals dat nu bij veel bedrijven het geval is, en de wens om de lonen te verlagen, zo moeilijk te leggen.’

‘Loondalingen vinden hooguit stiekem plaats, in bepaalde sectoren. In de bouw bijvoorbeeld wordt in tijden als deze waarin er minder werk is, overwerk geschrapt. Dat betekent geen lager uurloon, maar wel minder loon op de bankrekening van de bouwvakkers.’

‘Mijn vader was jaren geleden als adviseur betrokken bij een Nederlands bedrijf dat door een Japanse multinational was overgenomen. De Japanners wilden de lonen verlagen. Mijn vader legde uit dat dat écht niet kon. Dit systeem heeft als nadeel dat het het aanpassingsvermogen dwars zit. Maar voordelen zijn er ook. Het kweekt loyaliteit. Het is een middel om jongeren aan het bedrijf te binden. Daar staat dan weer tegenover dat ouderen te duur zijn om te ontslaan. En er is nog een effect van het ontbreken van neerwaartse loonflexibiliteit, namelijk dat de lonen in goede tijden relatief weinig omhoog gaan. Loonmatiging…’

De arbeidsmarkt

Al direct na het uitbreken van de crisis werd een totaal andere arbeidsmarkt voorspeld. Krapte zou plaatsmaken voor massawerkloosheid. Het advies van de commissie-Borstlap voor herziening van de arbeidsmarkt werd – tijdelijk? – geparkeerd. ‘Deze crisis is niet de schok die zal leiden tot een andere arbeidsmarkt. Het starre loonsysteem zal er niet door veranderen. Daar is ook zelfs nu, in deze crisis, geen prikkel toe. De crisismaatregelen van de overheid, met name de NOW, hebben de situatie van voor de crisis bevroren. Voor de arbeidsmarkt is de crisis in die zin irrelevant geworden. Omgekeerd geldt dat nu heel specifiek naar de loonsystematiek kijken niet helpt om uit de crisis te komen.’ ‘Als er al iets gaat veranderen op de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld wat betreft de loonvorming, dan levert krapte zoals die van 2019 een sterkere schok. Toen zag je in de installatiebranche de lonen al omhoog gaan…’

‘Leveren de huidige omstandigheden een prikkel voor werknemers om zich verder te ontwikkelen, om te leren? Ik vrees dat dat alleen opgaat als iemand bang is om zijn baan te verliezen. De boodschap die meestal wordt uitgedragen om werkenden te prikkelen zichzelf te ontwikkelen, werkt niet. Zo zit het psychologisch namelijk niet. Wat werkt, is het vooruitzicht van verlies. Verlies of de angst voor verlies weegt veel zwaarder dan de kans op winst, bijvoorbeeld in het perspectief op een betere baan. De oplossing om de beroepsbevolking een leven lang aan het leren te krijgen, is de vaste baan afschaffen.’

‘Het bewijsmateriaal is al beschikbaar. Zzp’ers – in mijn definitie zijn dat vooral kenniswerkers, niet de schijnzelfstandige schoonmakers en zo – doen voortdurend aan eigen ontwikkeling. Als ze niet bijblijven, verliezen ze opdrachten.’

Lees hieronder verder

‘De kant die de commissie-Borstlap op gaat, is dan ook verkeerd. De commissie wil meer vast werk. Als je vanuit internationaal perspectief naar de Nederlandse arbeidsmarkt kijkt, valt juist op hoe verschrikkelijk vast een vaste aanstelling hier is. De redenering dat er teveel flexwerk is, vind ik nogal primitief. Doordat de rest te vast is, zijn jongeren de klos. Zij hebben de slechte banen, de tijdelijke contracten…’

‘Als ik naar de verhouding flex-vast kijk, zie ik teveel vastigheid voor kenniswerkers en teveel flex voor niet-kenniswerkers. Het arbeidsrecht beschermt dus juist degenen die het niet nodig hebben. Nul-urencontracten en zo. Je moet het niet eens willen…’

‘Zzp’ers, en dan bedoel ik de échte, zijn blijer met hun leven dan werknemers. Waarom staat dat niet in het rapport van de commissie-Borstlap?’

Het ontslag

Zes maanden na het begin van de crisis loopt het aantal aangekondigde reorganisaties op. Economen voorzien een ontslaggolf zodra de crisismaatregelen van de overheid op hun eind lopen.

‘Mensen ontslaan is begrijpelijk, maar niet per se verstandig. In veel gevallen zelfs onverstandig. Dit wordt een korte recessie, veel korter dan we van recessies gewend zijn. Zodra er een werkend vaccin tegen corona is, is de recessie zo goed als voorbij.’

‘Ik zeg tegen bedrijven: gebruik alle mogelijkheden die er zijn. Grijp iedere vorm van steun aan. Belastinguitstel? Doen! Wat is er leuker dan lenen van de Belastingdienst… Trek alle scholingsfondsen leeg en zet je mensen aan het leren. Zet je mensen anders in, want velen van hen willen wel. Dit café waar we nu zitten heeft ook veel omzet verloren, maar de tafels op dit terras zijn de afgelopen maanden door de obers opnieuw in de lak gezet.’

‘Het aantal vacatures daalt. Dat is jammer. Dit is dé kans om vakmensen aan te trekken. Werkgevers, hou je vacatures open. Trek de vakmensen aan waar je nu geen werk voor hebt, maar straks wel. En trek zoveel mogelijk stagiaires aan. Dat is goed voor iedereen en kost niets...’ •